Choroba Alzheimera (AD, ang. Alzheimer’s disease) jest schorzeniem neurodegeneracyjnym, czyli wynikającym z uszkodzeń i zaniku komórek nerwowych. Degeneracja neuronów prowadzi przez stopniowe, nieodwracalne upośledzenie funkcji poznawczych, takich jak pamięć, myślenie, zdolność uczenia się, planowanie czy mowa, do całkowitej utraty możności samodzielnego funkcjonowania. Tempo procesów degeneracyjnych jest indywidualne dla każdego pacjenta.

AD dotyka przede wszystkim osoby w podeszłym wieku, jest najczęstszą z chorób otępiennych dotykających osoby po 65. r.ż., częstość występowania ocenia się na 5-7% w tej populacji, przy czym odsetek ten wzrasta wraz z wiekiem i w grupie osób powyżej 80 lat może sięgać nawet 50%. Schorzenie może występować również u osób młodszych. Według szacunków w populacji osób w wieku 30-64 lat występowanie AD o wczesnym początku wynosi 4050 na 100 tysięcy osób. Należy zwrócić uwagę, że choroba występująca u osób poniżej 60-65. r.ż. cechuje się znacznie szybszym tempem procesów degeneracyjnych. Obecnie na chorobę Alzheimera cierpi około 20 milionów ludzi na świecie, w Polsce 350 tysięcy. W świetle postępującego starzenia się społeczeństwa należy spodziewać się, że w przyszłości osób dotkniętych AD będzie znacznie więcej, w 2050 roku może to być aż 115 mln osób na świecie.

Zdaniem specjalistów, pierwsze objawy choroby pojawiają się wiele lat po rozpoczęciu procesów patologicznych w mózgu. Schorzenie w początkowej fazie nie daje wielu symptomów i nie są one zbyt uciążliwe dla pacjenta. Z postępem degeneracji komórek nerwowych, objawy nasilają się, dołączają się kolejne, stopniowo ograniczając, a w końcu odbierając samodzielność chorej osobie.

Do pierwszych symptomów, związanych głównie z zaburzeniem funkcji poznawczych, należą powszechnie kojarzone z AD zaniki pamięci, ale także pogorszenie orientacji w terenie, częste gubienie przedmiotów lub odkładanie ich na niewłaściwe miejsce. Pacjent zaczyna mieć problemy z czynnościami, które dotychczas nie wymagały żadnego wysiłku, np. z jazdą samochodem, czy nastawieniem odpowiedniego programu w pralce. Narastająca frustracja związana z nasilającymi się objawami choroby, a także sam proces neurodegeneracji doprowadza do zaburzeń nastroju, agresji, stanów lękowych, depresji. Występują też zmiany osobowości – pacjent, który dotychczas był duszą towarzystwa, może przeistoczyć się w zamkniętą w sobie, wycofaną osobę.

W zaawansowanych stadiach choroby pacjent nie rozpoznaje bliskich osób, traci wspomnienia oraz możliwość komunikacji. Ponadto chorobie Alzheimera towarzyszą także objawy ze strony narządu ruchu jak nadmierne napięcie mięśniowe, spowolnienie motoryki ciała, trudności w kontrolowaniu mięśni zwieraczy. Powikłania choroby są potencjalnie śmiertelne, są to m.in. choroby zakrzepowe, infekcje, wyniszczenie organizmu związane z niedożywieniem.

Objawowy przebieg choroby trwa od 8 do 20 lat, a w przypadku AD o wczesnym początku ok. 6, z czego najdłużej trwają początkowe fazy choroby. Stan części pacjentów pomimo pierwszych objawów nie ulega pogorszeniu. Dlatego też pierwsze, łagodne symptomy AD powinny być traktowane przede wszystkim jako stan zwiększonej podatności na wystąpienie tego rodzaju otępienia.

Choroba Alzheimera po ponad wieku od powstania jej pierwszego opisu, nadal stanowi przedmiot zainteresowania lekarzy i naukowców, a w wielu aspektach niewiadomą. Wiadomo, że bezpośrednią przyczynę degeneracji neuronów w mózgu i móżdżku stanowi odkładanie się w tych obszarach β-amyloidowych płytek starczych lub włókienkowych splotów powstałych z nadmiernie fosforylowanego białka Tau. W obszarach mózgu dotkniętych występowaniem zwyrodnień obserwuje się obumieranie neuronów i obniżenie ilości połączeń synaptycznych, co przekłada się na upośledzenie działania szlaków przekazywania sygnałów.

Białkowe agregaty akumulują się w strukturach mózgu odpowiedzialnych m.in. za pamięć, czy uczenie się i stanowią podstawę procesów degeneracyjnych jak stres oksydacyjny, uszkodzenie mitochondriów, czy zaburzenie gospodarki wapniowej. Wystąpienie złogów amyloidowych w mózgu wywołuje także odpowiedź systemów naprawczych własnego organizmu. Aktywacja wywołana obecnością zmian zwyrodnieniowych w mózgu mikrogleju, astrocytów i komórek odpornościowych doprowadza do rozwoju stanu zapalnego, uruchamiania procesów apoprotycznych i innych mechanizmów, które doprowadzają do trwałych uszkodzeń tkanki nerwowej.

Mechanizmy powstawania agregatów białkowych, leżące u podstaw choroby Alzheimera, nie są jednoznacznie wyjaśnione, jednakże w naukowym obiegu pojawiło się wiele prawdopodobnych hipotez. Jedna z nich opiera się na kaskadowym powstawaniu złogów amyloidowych, inna na nieprawidłowościach w regulacji procesów obróbki białka APP, z którego powstaje amyloid β (Aβ) lub na upośledzeniu mechanizmów zapewniających utrzymywanie stężenia Aβ na poziomie niewywołującym AD.

Mimo niewyjaśnionych aspektów w etiologii choroby Alzheimera, w jednym specjaliści są zgodni. Choroba rozwija nawet wiele lat wcześniej, zanim możliwe będzie zaobserwowanie pierwszych objawów.

Pomimo braku jednoznacznie potwierdzonej teorii patogenezy choroby Alzheimera, wyróżniono czynniki znacznie podwyższające ryzyko wystąpienia AD. Stanowią one kombinację uwarunkowań genetycznych, środowiskowych oraz związanych z prowadzonym trybem życia.

Do genetycznych uwarunkowań pretendujących do wystąpienia AD należą:

• mutacje genu kodującego prekursor amyloidu β (APP),
• mutacje genów PSEN1 oraz PSEN2, kodujących białka preseniliny, biorące udział w obróbce enzymatycznej APP,
• polimorfizm, czyli możliwość jego wystąpienia w kilku wariantach, genu APOE, kodującego apolipoproteinę E (ApoE), białko odgrywające ważną rolę w gospodarce lipidowej organizmu. Warto nadmienić, że występowanie wariantu APOE e4 nie jest jednoznaczne z zachorowaniem na AD, a jedynie wiąże się ze zwiększoną podatnością na akumulowanie się amyloidu w mózgu.

Mutacje odpowiadają za większość przypadków choroby Alzheimera o wczesnym początku, czyli przed 65. r.ż. (<10% wszystkich przypadków AD) i leżą u podstawy istnienia rodzinnego wariantu AD. Z kolei polimorfizm genu APOE odpowiada za występowanie AD w wieku starczym. Ogółem ocenia się, że jednoznacznie genetyczne tło odpowiada za co najwyżej 1 na 5 wszystkich przypadków AD. Zdecydowanie częściej etiologia choroby ma charakter wieloczynnikowy.

Pozostałe czynniki podnoszące ryzyko wystąpienia AD to:

• wiek powyżej 65 roku życia,
• płeć – kobiety częściej chorują na AD zwłaszcza w grupie wiekowej 80+,
• choroby tj.: nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca, hiperlipidemia, otyłość, ale także przebycie urazów i udarów mózgu,
• niezdrowy styl życia (nieodpowiednia dieta bogata w nasycone kwasy tłuszczowe, brak aktywności fizycznej, używki),
• czynniki psychologiczne, jak skłonność do depresji, czy stanów lękowych, stres,
• samotność, ograniczenie kontaktów towarzyskich, izolacja społeczna,
• niski poziom aktywności umysłowej.

Część z czynników ryzyka nie podlega możliwości modulacji, nie da się przecież cofnąć czasu. Warto jednak zwrócić uwagę, że wiele z nich można wyeliminować, wprowadzając zasady zdrowego trybu życia. Zwłaszcza na początkowym etapie choroby.

Kiedy pojawiają się pierwsze objawy AD? Jak wygląda przebieg choroby, jakie są dostępne środki łagodzące jej objawy? Szczegóły znajdują się tutaj.